Урок-образ

 
                                             11 класс

                 «К-Э.Кудажынын «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романында

                     Хун ноян Монгуш Буян-Бадыргынын овур-хевири»

                                          (кичээл – овур-хевир)

 

Сорулгалары:1).Чогаалдын созуглелинден узундулерге даянып база оске

                            ажылдарны дамчыштыр М.Буян-Бадыргынын овур-хевири-

                           биле уругларны таныштырары;

                        2).Оореникчилерни торээн черинин тоогузун билир, анаа ынак

                           болур кылдыр кижизидери;

                        3).Аас болгаш бижимел чугаа сайзырадылгазы.

 

Дерилгези: слайдылар, Тыванын картазы…

 

                                                                                 Кижи олур, ады олбес.

                                                                            (Тыва улустун улегер домаа)

 

I. Организастыг кезек.

 

II. Мурнунда ооренген темазын катаптаары. Тест-биле ажыл (доозуптарга, ажылдарны уруглар удур-дедир солушкаш, хынажыпкаш, демдектерин салыр).

 

1.Чогаалдын эпигравы кылдыр кым деп орус чогаалчынын чугаазындан узун-дуну алганыл?

                     а)А.М.Горький                              б)А.П.Чехов

2.Чогаал каш томдан тургустунганыл?

                     а)2                            б)3                  в)4

3.Домогацкихтин бажын-балгады каяа туттунуп эгелээнил?

                    а)Барык-Аксынга                           б)Аксы-Барлыкка

4.Улуг-Хем кыдыында сумуларда эн улуг дужумет

                    а)Шагаачы                                       б)Тараачы

5. Буяннын таныжы уругнун ады

                    а)Ончатпаа                                      б)Анай-Кара

6.Тывага улусчу революция каш чылда тиилээнил?

                     а)1919                     б)1921               в)1923

7. С?лдем ашакты? оолдары анаа киришкен бе?

                     а)ийе                                     б)чок

 

III. Кичээлдин темазынче кирери.

1). Самбырада 90 деп сан бижип каан турар.

- Самбыраже кичээнгейлиг коруп корунерем, уруглар! 90 деп сан чуну коргу-

зуп (илередип) турарыл?

- Кым чуу деп бодап тур?

- Ол сан бистин Тывавыстын тоогузу-биле холбашкан.

2). Кичээлдин темазы болгаш сорулгалары-биле таныштырылга.

Богун бис кичээливисти ТАР-нын тургустунганындан бээр 90 чыл оюнга тураскаадып, К-Э.Кудажынын сураглыг «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалындан узундулерни дамчыштыр база оске-даа ажылдарга немей даянып тургаш, Даа кожууннун нояны Монгуш Буян-Бадыргы кандыг кижи чорааныл деп чуулду тодарадып, оон овур-хевирин тургузар бис…

3). Словарьлыг ажыл (кыдырааштарга бижиттирер).

Манчы хаан-маньчжур хаан. Маньчжурлар - Кыдаттын сонгу-чоон чугунге чурттап турган улустар.

Товут-тибет

Урянхай-Тыва

Догуннаан-бот-тускайланган

Хомду-Моолда чер ады

Уймээн-тура халыышкын

Пааран-шериг лагерь

 

4). М.Буян-Бадыргы 1892 чылдын апрель 25-те Аянгаты чоогунда Хам-Дыт деп черге торуттунген. 8 харлыында моолдап бижиир, чугааланыр апарган. Орус, моол, товут дылдарны болгаш бижиктерни, Чоон чуктун тоогузун, философиязын, товут медицинаны, астрологияны, астрономияны, математиканы кончуг эки билир чораан… Хайдып Угер Даа нояннын оглу.

 

IV. Созуглелдер-биле ажыл. (Бир узундуну номчуп сайгаргаш, ында М.Буян-Бадыргы кандыг кижи кылдыр билдинип турарыл, дораан туннелди уруглар ундурер).

1). ( «Уйгу чок Улуг-Хем». Кара том. Ийиги ном. Бирги эге).

…1911-1912 чылдарда Даштыкы Моол кыдат чагыргадан белени-биле адырлып, Россиянын дузазы-биле тускай куруне апарган. Улаастайга турган кыдат шериг гарнизонунун командылалы тускай Моол курунени хулээп корбээн. Оон ужун моол чагыргалар Урянхайнын амбын ноянындан Хомду шивээзин хостажыр шериг чорударын негээн. Бугу Урянхайдан 700 хире эки турачыларны чыгган. А эн хой чоннуг Даа кожуун нояны Буян-Бадыргы чугле 50 кижи берген. Чуге дээрге куштуг кыдат куруне-биле каш борбак моолдар, урянхайлар канчап дайылдажыр боор. Буян-Бадыргы холчок шын бодаан. Хомду шивээзинин шериглеринге Кыдат болчу берзе, тыва шеригден чидириг эвээш болур…

                                                                                                                  (ПАТРИОТ)

2). Ооредилге ному-биле ажыл. (арын 87).

…1914 чылдын дорт айны эргиледир Танды Тывазы Орус чуртунда каттышкан деп чугаа тарай берген. Кижилер чуул-буру чугаалажып тургулаан: манчы-кыдаттарга-даа чагыртып чордувус, ам ак хаан канчаар чагырар чуве ирги? Танды Тывазын Орус чуртунга каттыштырар дугайында Ак хааннын Чазаанга дилегни Хемчиктин Буян-Бадыргы болгаш оске-даа

тыва нояннар база бугу Тывага эн салдарлыг турган Чадаана хурээзинин Чамзы камбы суглар чоруткан. Инек чылда-ла дилеп киирген улус болган. Моол дыл кырында бижээн, танмалар салган, хол ужуктери мулдурлаан ол бижикти коргеш, 1914 чылдын апрель 17-де Танды Тывазын Урянхай край деп ат-биле Енисей губернатор черинин чагыргазынга киир санаан.

                                                                                                                  (ДИПЛОМАТ)

Башкынын немелде тайылбыры:

Ол дилег бижикти 1913 чылдын октябрь 26-да устунде адаан кижилер Ак хаанга (Николай II) киирген турган. Ол дилег бижикке немей М.Буян-Бадыргы дараазында негелделерни айыткан:

1. Эвээш санныг чон бис, ынчангаш чаа-дайынга киришпес бис.

2. Черивис солувас бис, анаа малывыс малдаар бис.

3. Сарыг шажын -чудулгевисти солувас бис.

4. Ёзу-чанчылдарывысты кадагалап арттырар бис.

5. Кылып чораан ажыл-агыйывысты ол хевээр арттырар бис.

 

( М.Буян-Бадыргы Моолга каттышпас, Орус чуртунга катчыр болза деп бодалын оон мурнунда-ла илереткен турган. Чылдагааны: моолдарда чуу барыл, ол чуул тываларда база бар (эът, сарыг чаг), а бисте чок чуул – демир- орустарда бар, ынчангаш сайзырал ында).

 

                                                   ФИЗМИНУТКА.

 

3). («Уйгу чок Улуг-Хем». Кызыл том. Бирги ном.Чээрби бирги эге).

…Бугу Тыванын бирги Улуг Хуралы 1921 чылдын август 13-те Суг-Бажы суурга ажыттынган. Ук хуралга бугу кожууннардан 300 ажыг кижи киришкен. Оларнын 200 ажыы куш-ажылчы араттар…

…Хуралга чугаалашкан 26 айтырыгнын эн колдары бо болган: Танды- Тывазын тускай догуннаан куруне болдурары, Конституцияны бадылаары…

…М.Буян-Бадыргынын удуртуп эрттиргени ажылчы араттарнын Улуг Хуралы Совет Россиянын деткимчезинге даянып алгаш, феодалдарнын удурланыышкынын сый шапкаш, тускай догуннаан тыва курунени тургузар дугайында тоогулуг доктаалды хулээп алган…

 

                                                                                      (КУРУНЕ АЖЫЛДАКЧЫЗЫ)

Башкынын немелде тайылбыры:

Ол хуралга эрии-шаажы дугайында айтырыгны база чугаалашкан. М.Буян-Бадыргы ону моон сонгаар араттарга удур ажыглавайн, соксадыр дугайында саналды киирген.

 

4). («Уйгу чок Улуг-Хемнин» монгун томундан узунду).

…1924 чылдын март 11-де Шемиге Куулар Сумунактын куткулгези-биле эрги тургузугну дедир эгидип, Тыванын тускайлан чоруун узуткааш, Моолга кадар сорулга-биле чепсектиг уймээн эгелээн.Оларга Шемиден, Чыргакыдан, Адар-Тоштен, Чадаанадан, Чаа - Холден… шупту 600 хире кижи катчы берген. Уймээнчилер элээн каш садыгларны уптээн…

…Буян-Бадыргы уймээнчилернин пааранынга барып кирип, кучулелди болдурбазынын дугайында Топ Чазактын туружун тайылбырлаан. Ол Даа кожуун чагыргазынын туттурган ажылдакчыларын хостадып алган. База-ла оон ачызында уймээнчилернин хой кезии ара соксап, бооларын дужаап берген. Хан тогуушкуну болбаан…

                                                                                                    (ЧАЗАК КЕЖИГУНУ)

 

5). М.Буян-Бадыргынын товут дылга бижээн соолгу шулуктеринин бирээзи  «Адымнын кударалы»  (Оюн Лудуп очулдурган).

 

Адымнын кударалы

 

Кужур чонум актыг черге нугулдеттим.

Куске тынын узуп корбээн амытан мен.

   Кымнарга-даа кара сеткил сеткивээн мен.

   Кызыл тыным кестин кыры чедип келди.

  

  Ангызы бай дужумет дээш мени боолаар.

       Арат чазаан баштааным дээш мени боолаар.

  Арат намга киргеним дээш мени боолаар

   Арат чоннун дайзыны дээш мени боолаар

  

      Танды-Тывам чуртунар бооп артар болзун.

     Тараалан шол шолунер бооп артар болзун.

      Арыг кок дээр дээринер бооп артар болзун.

       Аскым хемнер хемнергер бооп артар болзун

 

Кара нугул туттурар хун черле келир.

     Ханныг чажыт илерээр хун черле келир.

Алдар-адым агартыр хун черле келир.

          Актыг-шынныым йорээдир хун черле келир.

 

 

                                                                                                            (ШУЛУКЧУ)

Башкынын немелде тайылбыры:

1. Чадаананын Устуу хурээзинин ламазы М.Лопсан-Чимит тыва бижиктин толевилелин база-ла М.Буян-Бадыргынын даалгазын ёзугаар тургускан.

2. 1932 чылдын апрель 25-те буруу чок черге туттуруп хоругдаткан. Кара-бажынга 2 чыл чыткан. 1932 чылдын март 22-де «барыын» узелдиг М.Буян-Бадыргыны кеземче херээнин 41-ги чуулун ёзугаар боолап олурер дугайында шиитпирни хулээп алган…

 

V. Кичээлдин эпигравы-биле ажыл.

 

VI. Кичээлдин туннелин ундурери.

1) Уруглар кичээлден чуну билип алганын айтырар, туннел ундуртур.

…М.Буян-Бадыргынын Тыванын тоогузунде ужур-дузазы кончуг улуг. Оон дугайында номнарны, сактыышкыннарны бижип, радио-теледамчыдылгаларны кылып турар. Чадаанада оон ады-биле адаан музей ажылдап турар, Кызыл-Мажалыкта, Чадаанада кудумчуларны адап, Кызылда анаа тураскаалдын таваан салган…

2) Оореникчилерге демдектер салыр.

 

VII. Бажынга онаалга.

1. М.Кенин-Лопсаннын  «М.Буян-Бадыргы» деп роман-эссезин номчуур.

2. «М.Буян-Бадыргы Тыванын тоогузунде» деп чогаадыг бижиир

3. М.Буян-Бадыргыга тураскаал-шулук чогаадыр (кузели-биле).